Plastik to potoczna nazwa tworzywa sztucznego opartego na polimerach – wytworzonych przez człowieka lub powstałych przez modyfikację związków organicznych (opartych na węglu) powstałych w środowisku naturalnym.

Choć eksperymenty związane z produkcją różnych typów tworzyw sztucznych realizowane były w trakcie rewolucji przemysłowej to masowe ich użycie wystartowało na początku XX wieku. Impulsem do rozwijania jego produkcji była II wojna światowa oraz następujący po niej boom konsumpcyjny w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej, z którym związany był popyt na tanie, trwałe produkty.

Skalę zapotrzebowania na tworzywa sztuczne – a także tego, jak zmieniły nasze życie – najlepiej widać w statystykach. W roku 1950 globalna produkcja plastiku wynosiła 1,5 milionów ton. W roku 2016 wskaźnik ten urósł do poziomu 335 milionów ton – z czego 60 milionów powstaje w Europie. 

Aktualne zapotrzebowanie Europy na plastik wynosi 49 milionów ton, z czego niemal 40% wykorzystywanych jest w opakowaniach. 

Na tym jednak użycie plastiku się nie kończy, bowiem niemal 20% potrzeb kontynentu dotyczących tworzyw sztucznych generuje sektor budowlany, 10% - samochodowy, 6% - elektryczny i elektroniczny. Gospodarstwa domowe oraz sektor wypoczynkowy odpowiadają za nieco ponad 4%, a za nieco ponad 3% - rolnictwo.

Jak widać, plastik towarzyszy nam niemal w każdym aspekcie naszego życia.

Byłoby tak, gdybyśmy realizowali w praktyce zasady gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ). W koncepcji tej chodzi o to, by – niczym w przyrodzie – nic się nie marnowało i zamiast traktować zużyte przedmioty jak odpad popatrzeć się na nie jak na surowiec, który możemy ponownie wykorzystać w procesach produkcji i konsumpcji.

Aktualnie jednak pozostaje nam sporo do zrobienia w dziedzinie zbliżania się do tego ideału. Jedynie 31% europejskich odpadów z plastiku poddawanych jest recyklingowi. Niemal 42% wykorzystywanych jest do produkcji energii, a 27% wciąż trafia na wysypiska.

W wypadku Polski wskaźniki te są jeszcze gorsze – recyklingowi poddawanych jest mniej niż 30% plastikowych odpadów, na wysypiska zaś trafia ponad 40% z nich! Jeśli nie zmienimy sposobu, w jaki obchodzimy się z plastikiem po jego użyciu czeka nas spory problem – szczególnie, jeśli spełnią się prognozy o podwojeniu się w ciągu najbliższych 20 lat globalnej produkcji tworzyw sztucznych.

W wypadku plastiku składają się na nie negatywne efekty środowiskowe, społeczne i ekonomiczne. Najbardziej jaskrawym przykładem z tej pierwszej dziedziny jest prognoza mówiąca o tym, że w roku 2050 w morzach i oceanach pływać będzie więcej plastikowych odpadów niż ryb. Zwierzęta morskie giną zaplątane w torebki, uszkodzone przez słomki i umierające z powodu komplikacji po spożyciu plastiku.

Kwestie społeczne wiążą się przede wszystkim z potencjalnymi negatywnymi – słabo dziś zbadanymi – skutkami przedostawania się mikrocząsteczek plastiku do naszych organizmów. 

Poza naszym zdrowiem uszczerbek doświadczają również nasze portfele. Co roku tracimy jako Europa od 70 do 105 miliardów euro korzyści w wyniku m.in. niskich poziomów recyklingu. Poprawa jego wskaźników mogłaby przyczynić się do powstania nawet 200 tysięcy miejsc pracy w Unii Europejskiej – w tym również i w Polsce. To lepszy pomysł na innowacyjny rozwój gospodarki niż wydawanie 1,8 miliona złotych rocznie na sprzątanie z odpadów trójmiejskich plaż.

Przede wszystkim mądrze i świadomie. 

Czasem wystarczy pamiętać o zabraniu ze sobą torby na zakupy. Używamy w Polsce rocznie nawet 490 torebek jednorazowych, podczas gdy w Danii w tym samym czasie używa się ich raptem kilka. Używamy ich raptem około 12 minut, po czym lądują na wysypiskach i w morzach. Odpady opakowaniowe stanowią aż 59% wszystkich europejskich odpadów z tworzyw sztucznych – mamy tu zatem spore pole do popisu.

W trakcie naszej kampanii promujemy takie właśnie, proste gesty. Ponowne napełnianie butelek zamiast ich wyrzucania po jednym użyciu, zabieranie ze sobą własnych kubków czy sztućców do kawiarni, na piknik czy grill, naprawianie uszkodzonego sprzętu czy odpowiednia segregacja odpadów – to wszystko działania, które zmniejszają nasz negatywny wpływ na środowisko bez zmniejszania naszego komfortu życia.

Wobec wyzwania przejścia na zrównoważoną, odpowiedzialną produkcję i konsumpcję plastiku każdy ma do odegrania swoją rolę. Międzysektorowe partnerstwa na rzecz ludzi i planety to jeden z 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju, przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych w roku 2015, które kierować mają działaniami na rzecz zrównoważonego rozwoju do roku 2030.

Już dziś głośno dyskutuje się chociażby nad podniesieniem ambicji w dziedzinie odzysku plastiku – swoja strategię dotyczącą plastiku ogłosiła na początku tego roku Komisja Europejska, zapisując w niej jako cel dojście do poziomu recyklingu 50% plastikowych odpadów oraz zdatności do ponownego użycia lub recyklingu wszystkich obecnych na europejskim rynku opakowań z tworzyw sztucznych do roku 2030.

Swoją rolę odgrywa tu również odpowiedzialny biznes. Kawiarnie w Polsce i na świecie decydują się na rabaty dla klientów, przynoszących własne kubki. Sieci handlowe zaczynają eksperymentować z półkami z produktami sprzedawanymi bez opakowań. Nowoczesne ekoprojektowanie pozwala zmniejszyć ilość potrzebnego w produkcji plastiku, przyczyniając się do zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych i do zwiększenia zysków firm.

Wystarczy zajrzeć do naszych zachodnich sąsiadów – a także tych północnych, leżących po drugiej stronie Bałtyku.

Niemcy postawili na ambitne zmiany w prawie, uwzględniające rozszerzoną odpowiedzialność producentów za ich produkty – w tym za opakowania, w których trafiły na rynek. Butelki PET objęte tam są również, podobnie jak puszki czy butelki szklane, zwiększającym poziomy odzysku systemem kaucyjnym.

Kaucje otrzymamy również w Szwecji. Tamtejszy rząd zdecydował niedawno zrealizować w praktyce działanie w duchu ekologicznej reformy podatkowej, obniżając stawkę podatku VAT na usługi, związane z naprawą przedmiotów takich jak odzież, obuwie czy rowery z 25 do 12%.

Polska jest szóstym, największym rynkiem dla plastikowych produktów na terenie Unii Europejskiej. Oznacza to, że nasze decyzje konsumenckie czy modele produkcji tworzyw sztucznych mają niemały wpływ na stan środowiska całej Europy. Na szczęście w naszym kraju nie brak inicjatyw, stawiających sobie za cel poprawę sytuacji.

Centrum UNEP/GRID-Warszawa jest członkiem „Koalicji 5 frakcji” – pierwszego systemowego rozwiązania na rzecz zwiększenia poziomu zbiórki (jakościowej) selektywnej surowców u źródła.  Pomysłodawcami i inicjatorami projektu są ENERIS Ochrona Środowiska i CSR Consulting — uczestnik zainicjowanego przez Centrum Partnerstwa SDGs "Razem dla Środowiska".

Głównym celem Koalicji jest wsparcie przedsiębiorstw przy wprowadzeniu innowacyjnego systemu oznakowań na opakowania. Piktogramy i informacje w sposób jednoznaczny wskazują, do którego z pojemników należy wrzucić każdy z elementów. 

Idea zwiększenia dostępności recyklingu stoi również za innowacyjnym projektem firmy Eneris, która w ramach programu „Segreguję – nie widzę przeszkód” udostępniła naklejki do oznakowania kontenerów na odpady w alfabecie Braille’a.

W ramach działań na rzecz budowy gospodarki o obiegu zamkniętym realizowaliśmy we współpracy z naszymi partnerami biznesowymi projekty takie jak warsztaty „Circular Economy – zamykamy obieg!”, „Ekoprojektowanie. Nowe spojrzenie na biznes” czy przygotowanie i wydanie ekoporadnika „W co się pakujemy?”, poświęconego zagadnieniom związanym z odpadami opakowaniowymi.

Każdy z nas może rozpocząć swą przygodę z odpowiedzialnym używaniem plastiku od sprawdzenia, ile plastikowych produktów znajduje się w jego otoczeniu. Następnym zadaniem może być przemyślenie, czy każdy z nich jest nam potrzebny – a jeśli tak, to czy możemy używać go bardziej efektywnie.

Może się okazać, że opakowanie po jakimś produkcie świetnie nada się do przechowywania żywności. Być może, pakując się na piknik czy grilla, wystarczy zabrać z domu nieco talerzy i sztućców? A może, gdy komuś z naszych znajomych zepsuje się stary telefon, będziemy w stanie poratować go naszym wciąż działającym starym modelem?

Dużą rolę w odpowiedzialnym użyciu plastiku odgrywa zwiększanie poziomów recyklingu. Wyrzucanie plastikowych odpadów do odpowiedniego kosza to coś, co nie musi nas kosztować wiele czasu i wysiłku. Możemy również wybrać się na spacer po lesie czy plaży z dodatkowym workiem i pozbierać to, co nie powinno się tam znaleźć. Natura nam za to podziękuje.

Plastik wsiąkł w nasze życie, stając się jego nieodzownym – często wręcz niezauważalnym – elementem. Skala wyzwania przejścia na jego zrównoważone użycie może nieco przytłaczać albo (z drugiej strony) skłaniać do gwałtownego zerwania z plastikiem.

Naszym zdaniem każda wielka zmiana zaczyna się od drobnych kroków. Nie powinniśmy przesadzać z wyrzutami sumienia za każdym razem, kiedy zapomnimy o wzięciu na zakupy torby jednorazowego użytku albo gdy w podanym nam napoju zobaczymy słomkę. Ważne, by poszerzać swoją wiedzę na temat wyzwań dla środowiska, dzielić się z nią innymi i starać się podejmować działania, które przyczynią się do bardziej świadomego używania produktów z tworzyw sztucznych.

Zdobywanie przez nas wiedzy oraz podejmowanie świadomych wyborów konsumenckich niosą ze sobą szereg korzyści. Biznes zaczyna dzięki nim dostrzegać i wypełniać poszerzająca się niszę rynkową z bardziej przyjaznymi dla środowiska towarami i usługami. Administracja publiczna może z kolei zacząć podejmować bardziej świadome decyzje konsumenckie w ramach ogłaszanych przez siebie zamówień publicznych.